De ondraaglijke lichtheid van de alfajournalist

Bijzonder, of als het op de geesteswetenschappen aankomt eigenlijk heel normaal, is dat geen enkele onafhankelijke islamdeskundige wordt aangehaald. Oké, eentje dan, een deskundige van het Brookings Institute, die helemaal aan het einde een zinnetje krijgt waarin hij de stelling van het artikel tegenspreekt: Al Azhar is niet extremistisch. Voor 99% is het artikel gebouwd op beweringen van voormalige studenten en verklaarde tegenstanders van het instituut. De studenten, aanhangers van IS, stellen dat de teksten uit de Koran gedoceerd aan de Al-Azhar, de praktijken van IS billijken. Wat volstrekt niet verrassend mag heten, want je kan van IS-aanhangers veel verwachten, maar niet dat ze openlijk zeggen dat hun praktijken op gespannen voet staan met de dominante Koraninterpretaties, zoals die van Al-Azhar. De verklaarde tegenstanders verkondigen eenzelfde curieuze boodschap: “IS, Boko Haram, Al-Qaeda… ze gaan allemaal terug op de manier waarop Al-Azhar de islam interpreteert.”

Waarom is dat curieus? Onder deskundigen is het algemeen bekend dat Al-Azhar een historische tegenstander is van het islamisme, en meer specifiek de Moslim Broederschap, Al Qaeda en vandaag de dag IS. Het islamisme is een 20e-eeuwse beweging die de islam ziet als een recept voor een ideale samenleving, te realiseren door een verlichte voorhoede. De meer traditionele stromingen, zoals Al-Azhar, laten dat werk liever aan God over. Het islamisme en het daaruit voortkomende jihadisme zijn dan ook ontstaan door zich af te zetten van de traditionele geestelijkheid met haar gezagsgetrouwe interpretatie van de islam. Grappig genoeg stond er een maand geleden in dezelfde krant, dat de leider van Al-Azhar onlangs heeft verkondigd dat extremisme voortkomt uit een verkeerde interpretatie van de Koran. En dat het religieus onderwijs gericht moet zijn op het bestrijden van islamisme.

Wie het kweekschool-artikel eens goed doorleest, ontdekt al snel dat het stuk de eigen boude stelling tegenspreekt. De studenten zouden niet zozeer geradicaliseerd zijn door het onderwijs van Al-Azhar, maar door het bloedbad dat de Egyptische dictator Al-Sisi heeft aangericht onder demonstranten van de Moslim Broederschap, een slachtpartij die de publieke goedkeuring kreeg van Al-Azhar: “Het bloedbad van Raba’a, en de opstelling van Al-Azhar, was de katalysator voor de radicalisering van de drie jongens uit Port Said.” Juist het feit dat Al-Azhar zich tegen de islamisten keerde, was de doorslaggevende factor voor radicalisering.

Mijn punt hier is dus niet dat Al-Azhar zo’n fijne club is. Het is een instituut dat zich in de geschiedenis veelal heeft gelieerd met autoritaire dictaturen, zeer conservatief van aard. Hervorming van de Al-Azhar lijkt me dan ook een goede zaak. Echter, als niet het onderwijs van Al-Azhar  maar het bloedbad van Raba’a de reden voor radicalisering is, dan is het de vraag of in dit geval hervorming radicalisering voorkomt. Überhaupt is het de vraag of een hervorming geëist door een dictator, een geloofwaardige stap is naar een kritischer interpretatie van de islam. Fascinerend is dat de genoemde reden voor radicalisering, het gewelddadige (seculiere en door het Westen gesteunde) dictatoriale regime van Al Sisi, in het artikel geheel niet geproblematiseerd of besproken wordt. Sterker nog, legerleider Al Sisi wordt in het NRC-artikel steevast als ‘president’ aangeduid.

Mijn punt is dat de lezer door dit type artikelen nog minder begrijpt van het Midden Oosten, de bronnen van radicalisering en de debatten die daar plaatsvinden over de islam. Nu zou een dergelijk impressionistisch en slecht onderbouwd artikel over een bèta onderwerp onmiddellijk ophef veroorzaken. Stel je eens voor dat er net als in het geval van Al-Azhar, in een maand twee artikelen zouden verschijnen met compleet tegengestelde inhoud. De ene maand wordt ons verteld dat fotonen zich in golven bewegen, de volgende maand doen ze dat in rechte lijnen. Maar bij een artikel over een geesteswetenschappelijk onderwerp gelden blijkbaar andere kwaliteitseisen. Er hoeven geen onafhankelijke experts geraadpleegd worden. De journalist kan het af met een paar smeuïge citaten van deze of gene. Deze houding beperkt zich niet enkel tot de islam. De artikelen over integratie van Pardeep Ramesar zijn de meest bekende illustratie van een dergelijke dynamiek. En er hoeven helemaal geen citaten verzonnen te worden om een inhoudelijk dubieus artikel te produceren. Schrijvend als socioloog is het treurig om te zien hoe de sociale wetenschappen en bijbehorende verdieping, langzaamaan lijken te verdwijnen uit de berichtgeving in de media.

Er is dus in de krant een wetenschapsbijlage waar wetenschapsjournalisten met extra voorzorg bèta onderwerpen behandelen. Maar als we het hebben over de geesteswetenschappen en de sociale wetenschappen, dan is de instelling: mwa, ook maar een mening. Dat kan de journalist zelf ook met een paar citaten zonder coherente argumentatie. De alfa-journalist, in tegenstelling tot de wetenschapsjournalist heeft helemaal geen speciale training nodig. En als je iets zegt wat totale onzin is, dan kun je altijd nog stellen dat het dient om het debat aan te wakkeren.

PS Het is een populaire misvatting dat jihadisten opgeleid worden in Koranscholen. Zo rapporteerde NRC in 2010, ditmaal zowaar met academische bron, dat slechts 11% van de top van Al-Qaida naar Koranscholen is gegaan, 54% kwam van reguliere universiteiten, waaronder 48% westerse scholen (http://www.nrcnext.nl/…/08/12/can-you-pass-the-terrorism-q…/).