De rehabili­tatie van extreem-rechts

Gepubliceerd in NRC Next, 17 februari 2014

Het is een mening die het goed doet op allerhande rechtse webfora. Het idee dat Hans Janmaat, de leider van de Centrumpartij en de Centrumdemocraten, een miskend profeet was die het failliet van de multiculturele samenleving voorzag. Een stem uit onverwachte hoek heeft deze stelling nu inzet gemaakt van het publieke debat.

‘Zou Janmaat niet gerehabiliteerd moeten worden?’ vragen theatermakers Sadettin Kirmiziyüz en Marjolein van Heemstra zich af. Met die vraag als startpunt maakten zij een theatervoorstelling waarin Hans Janmaat wordt vergeleken met de Bijbelse profeet Jeremia, door de theatermakers omschreven als ‘de klager die gelijk krijgt, de huilende profeet die door zijn eigen volk werd aangevallen’.

In een artikel in Vrij Nederland en in interviews in Het Parool en NRC Handelsblad, nemen de theatermakers vrij expliciet politiek stelling: we hadden moeten luisteren naar Janmaat en hem een podium moeten bieden. Het gedachtegoed van de Centrumdemocraten (CD) was misschien afkeurenswaardig maar niet gevaarlijk, zo wordt geconcludeerd aan de hand van een oud CD-partijprogramma.

Het beeld dat door de theatermakers gecreëerd wordt – zowel in het theater als in de media – is echter onvolledig en misleidend. Dit komt omdat de voorstelling is opgehangen aan het relaas van de weduwe van Janmaat, Wil Schuurman. Het lijkt erop dat de theatermakers haar verhaal te weinig kritisch hebben benaderd en zich slecht hebben geïnformeerd.

Extreem Rechts
De CD en de nog radicalere CP behoorden tot het milieu van extreemrechts met alle bijbehorende fenomenen. Zo meldt de onderzoeksgroep Kafka dat de fractievoorzitter van de CD in de Amsterdamse gemeenteraad, Yge Graman, twee brandaanslagen heeft gepleegd op gebouwen waar etnische minderheden gehuisvest waren. Het resulteerde in verschillende gewonden en twee jaar cel voor Graman. Een kandidaat van de CD uit Maastricht werd gearresteerd vanwege het plegen van een aanslag met vuurwerkbom op een Turks gezin. Hij kreeg 40 uur werkstraf.

Martin van de Grind, leider van de CD-jongerenafdeling, bleek een nazi-skinhead met betrokkenheid bij de moord op een alternatieve jongere in 1986. CD-bestuurslid Richard van der Plas werd gearresteerd wegens illegaal wapenbezit, waarbij stickers met ‘Bevrijdt Europa van de Joden’ en ‘Buitenlanders eruit’ werden buitgemaakt door de politie.

Geen wonder dat rechters de partij als een gevaar zagen. De Centrumpartij was nog een graadje erger en wordt door het Nederlands Documentatiecentrum Politieke Partijen gekarakteriseerd als ‘openlijk racistisch, xenofoob (haatdragend tegen vreemdelingen) en bij vlagen nationaal-socialistisch’. Van dit alles reppen de theatermakers met geen woord.

‘Er sloten zich mensen bij ons aan die rare ideeën hadden, maar dat waren niet onze ideeën’, zo vertelt Wil Schuurman in een interview dat door Marjolein van Heemstra in Vrij Nederland is gepubliceerd. Wie zich een beetje verdiept in de geschiedenis, moet concluderen dat Janmaat en Schuurman een voorliefde hadden voor mensen met rare ideeën. Zo nam Janmaat deel aan demonstraties met extreemrechtse skinheads en neonazi’s. Hij is samen met CD-collega Wim Vreeswijk vrolijk toastend op de foto te zien met Florrie Rost van Tonningen, toentertijd openlijk actief met nationaalsocialistisch missiewerk.

In het interview ontkent Wil Schuurman overigens stellig dat Janmaat of zijzelf antisemitisch zouden zijn geweest. Het dagboek van Anne Frank dat ze kreeg van haar joodse opoe was een van haar lievelingsboeken, zo lezen we. Van Heemstra vraagt niet door en maakt geen enkele kritische kanttekening. In de theatervoorstelling worden zowel de joodse opoe als het dagboek van Anne Frank op betekenisvolle wijze genoemd. ‘Wil Schuurman is líef!’, zo hoort het publiek Sadettin Kirmiziyüz op vrij hilarische wijze zijn sympathie betuigen.

Wat we niet horen noch lezen is de mening van Hans Janmaat over de toenmalige minister Hirsch Ballin, wiens vader een uit Duitsland gevluchte jood was. Janmaat vond dat hij uit zijn functie ontheven moest worden. ‘Dat joden als nomaden trekken, wil ik ze niet kwalijk nemen, maar openbare functies mogen ze dan niet bekleden’, zei Janmaat in een berucht interview met Elsevier.

Het CD-partijprogramma dat de theatermakers als ongevaarlijk afdoen, stelt onder meer dat ‘buitenlanders pas openbare functies kunnen bekleden als hun familie al drie generaties in Nederland woont’. Het zou een groot deel van de Nederlandse bevolking een wezenlijk deel van haar politieke rechten ontnemen.

Kedichem
Waar de CD en de CP op onaanvaardbare wijze worden vergoelijkt, daar worden de linkse tegenstanders van de Centrumdemocraten allen gereduceerd tot het beeld van de gewelddadige radikalinski. Centraal in het verhaal van het theaterstuk staan de gebeurtenissen in Kedichem in 1986, waar de CD fusiebesprekingen hield met de wat extremere Centrumpartij, een afsplitsing van de neonazistische Nederlandse Volks Unie (NVU).

Een groep van antifascisten kwam de bijeenkomst verstoren, een rookbom die gegooid werd leidde tot brand. Janmaat en Schuurman zagen zich gedwongen uit een raam te springen. Schuurman raakte daarbij gewond en verloor haar been. Het gebeurde is natuurlijk zeer afkeurenswaardig en problematisch, en ik ga het hier niet goedpraten. Echter, de betrokken antifascistische hardliner Jack van Lieshout, beschrijft het later in een interview in Andere Tijden (een documentaire die overigens eenzelfde CD-vergoelijkende insteek heeft als het theaterstuk) als een ‘uit de hand gelopen actie’, waar de deelnemers heel verschillende ideeën bij hadden.

De theatermakers wijken opvallend genoeg af van het interviewmateriaal – wat ze dus niet doen in het geval van Schuurman – en presenteren het gebeurde als een aanslag die bewust zo van tevoren gepland is. Terwijl de rechtse intolerantie vrijuit gaat, wordt de linkse intolerantie zo in het beklaagdenbankje gezet, waarna een wat gemakzuchtig pleidooi voor dialoog, tolerantie en nuance volgt.

Is de PVV extremer dan Janmaat?
Een belangrijk element in deze discussie is de veranderende betekenis van politieke taal. Zo verwonderen de theatermakers zich over het feit dat Janmaat door de rechter veroordeeld is voor de volgende uitspraak: ‘Wij schaffen, zodra wij de mogelijkheid en de macht hebben, de multiculturele samenleving af.’ Belangrijk is dat de rechter deze uitspraak in samenspraak (.doc) interpreteerde met slogans als ‘Vol=Vol’ en ‘Eigen Volk Eerst’[1].

Volgens de rechter bedoelde Janmaat met het afschaffen van de multiculturele samenleving dat alle immigranten het land uit moesten. Janmaat wilde een blank Nederland. De rechter was niet de enige die dat zo interpreteerde. In het beruchte Volkskrant-interview waarin hij de islam ‘een achterlijke cultuur’ noemde, distantieerde Pim Fortuyn zich als volgt van Janmaat: ‘als je hier geboren en getogen bent, heb je burgerrechten, punt. Janmaat ging wel een stapje verder. Die wilde bevorderen dat mensen een enkele reis terug kregen. Dat zult u bij mij niet zien.’

‘De PVV is veel extremer dan Janmaat was’, beweert Van Heemstra in Het Parool. Het betreft niet zozeer een veroordeling van de PVV, eerder een argument voor rehabilitatie van Janmaat. Hier lijken we toch de PVV te moeten verdedigen. Racistisch geweld heeft zich onder de PVV partijleden bijvoorbeeld nog niet voorgedaan. Op allerlei punten was Janmaat extremer dan Fortuyn en Wilders.

Maar belangrijk is ook dat de ideeën van Janmaat wezenlijk anders waren. We hebben met Fortuyn een transformatie gezien op de rechtervleugel, waarbij het oude extreemrechtse wereldbeeld is ingewisseld voor een nieuw ideologisch fabricaat. Niet langer het onderscheid op basis van ras staat centraal, maar dat op basis van cultuur. Antisemitisme is vervangen door steun aan Israël en afkeer van de islam. Conservatieve opvattingen over seksualiteit hebben plaatsgemaakt voor de verdediging van vrouwen- en homorechten ten opzichte van de vermeende dreiging van de islam. Partijen als Front National en Vlaams Belang lijken zich ook in die richting te ontwikkelen. Evenzeer is waakzaamheid geboden tegen nieuwe vormen van intolerantie of het opnieuw acceptabel worden van de oude.

Hoe om te gaan met intolerantie? Het is een veel complexer vraagstuk dan wat de theatermakers ervan maken. Luisteren naar intolerantie en het een podium bieden is in veel gevallen niet de juiste benadering. Jezelf behoorlijk informeren en effectief weerwoord leveren lijkt een beter beginpunt.